هورمون پرولاکتین:
نام های دیگر این هورمون لاکتوژن ، ماموتروپ یا لاکتوتروپ می با شد. نقش اصلی آن تولید و ترشح شیر در غدد شیر ساز پستانها است، ولی در سلول های کبد ، کلیه ، غدد تناسلی و برخی نواحی دیگر بدن نیز گیرنده های پرولاکتینی شناسایی شده اند. نقش آن در مردان شناخته شده نیست ولی میزان این هورمون در خون زنان بیشتر از مردان است. در دوره حاملگی مقدار هورمون در خون زنان بشدت افزایش می یابد و دو تا سه هفته پس از زایمان به حد طبیعی باز می گردد. مکیدن پستان باعث تحریک ترشح پرولاکتین و ادمه ترشح آن می گردد. به نظر می رسد پرولاکتین در بروز میل جنسی نیز نقش داشته باشد.
ترشح هورمون تحت تاثیر دو فاکتور آزاد کننده و مهار کننده هیپوتالاموسی کنترل می شود که تاثیر فاکتور مهار کننده بیشتر از فاکتور آزادکننده است.مقدار ترشح هورمون در شبانه روز حالت نوسانی دارد و در طول شب بیشتر از روز است.همچنین مکیدن پستان ها ، تحریک نوک پستان توسط جنس مخالف ، مقاربت ، استرس ، هیپوگلیسمی ( کاهش قند خون ) و فعالیت شدید بدنی در زنان ترشح هورمون را افزایش می دهد. ترشح هورمون های استروژنی قبل از بلوغ و در دوران آبستنی و همچنین هورمون رشد و انسولین و بعضی از هورمون های غدد آدرنال در رشد پستان ها و افزایش غدد شیر ساز پستان دخالت دارند.
آدنوم هیپوفیز بعنوان یکی از علل بالا بودن پرولاکتین معمولا خیلی خوب به برموکریپتین و یا caberglide پاسخ می دهد. این آکونیست های قوی گیرنده های دوپا مینرزیک مستقیما ترشح پرولاکتین را مهار می کنند و ترشح آن را از هیپوفیز قدامی کم می کنند.
خواه آدنوم و یا میکرو آدنوم وجود داشته باشد. خیلی از بیماران با بالا بودن پرولاکتین متوسط دوره های بدون پریود متوسط واقعی دارند، ولی بعضی دیگر فقط تولید پروژسترون فاز لوتئال آنها کمتر از حد طبیعی است. وقتی پر کاری پرولاکتین علت عدم تخمک گذاری است و یا اختلال تخمک گذاری است، با طبیعی شدن پرولاکتین بعد از درمان داروئی عملکرد تخمدان در بیشتر بیماران به حالت طبیعی بر می گردد.
یکی از اختلالات وابسته به پرکاری پرولاکتین، کم کاری تیروئید اولیه است. وقتی کم کاری تیروئید بطور کلینیکی ظاهر می شود.
مشکل تشخیصی وجود ندارد.. اگر چه در بعضی بیماران تیروئید در سطح طبیعی است، ولی سطح TSH بالاست،که در جهت جبران اولیه کم کاری تیروئید sublinical رخ می دهد. درمان مناسب بیماران با افزایش خفیف TSH و پرولاکتین جایگزینی، هورمون تیروئید است که پاسخ به آن طبیعی شدن TSH و پرولاکتین و برگشتن سیکل تخمدان به حالت طبیعی را به دنبال دارد.
پرولاکتین بالا
از میان انوع پرولاکتینوماها، میکرو پرولاکتینو ما در زنان شایع تر ترند. در حالی که ماکرو آدنوم ها بیشتر در مردان دیده می شود.
پرولاکتین در زنان می تواند در زنان سبب پرکاری غدد جنسی ناشی از کمبود گنادوتروپین ها شده و منجر به کمبود استروزن گردد. سطح گنادو تروپین ها طبیعی است و استروئید های جنسی کاهش دارند. پرولاکتین ترشح پالسی گنادو تروپین ها را مهار میکند و افزایش ناگهانی LH در وسط سیکل متوقف می سازد که این امر منجر به عدم تخمک گذاری می گردد. در مردان مبتلا پرولاکتین بالا سطح تستوسترون معمولا کاهش یافته است.
خصوصیات بالینی:
صرف نظر از علت پرولاکتینمی..خصوصیات بالینی در این اختلال مشابه است. پرولاکتینوما اغلب در زنانی که اختلال قائدگی و نازائی دارند رودتر تشخیص داده میشود.. و این موضوع بر خلاف مردان است که با کاهش میل جنسی و ناتوانی جنسی مراجعه میکنند. 90% زنان مبتلا به پرکاری تولید پرولاکتین..با قطع قائدگی ترشح شیر از پستان یا نازائی شکایت دارند. چنانچه پرولاکتینوما پیش از شروع دوران قائدگی شروع شود.. بالغین ممکن است با عدم شروع قائدگی اولیه مراجعه کنند. پرولاکتینوما علت 15-20 درصد موارد آمنوره ثانویه است. عدم تخمک گذاری بیمار با نازائی همراه است. ترشح شیر یا همان گالاکتوره ممکن است همزمان قبل یا بعد از اختلال قائدگی ایجاد شود و گاه ممکن است از نظر بالینی آشکار نباشد یا تنها در معاینه پستان تشخیص داده شود. کمبود استروزن ممکن است موجب بروز استوپنی خشکی واژن احساس گر گرفتگی و تحریک پذیری گردد. پرولاکتین تولید آندروژن آدرنال را تحریک می کند و افزایش آندروژن می تواند سبب افزایش وزن و پر موئی گردد. پرولاکتین ممکن است با اضطراب و افسردگی همراه باشد. مردان معمولا در اثر کم کار شدن غدد جنسی دچار کاهش میل جنسی و ناتوانی جنسی می شوند.این نشانه ها اغلب موارد توجه را به تشخیص پرولاکتینومای بالا جلب نمی کند لذا در بسیاری از موارد تشخیص تا زمانی که اختلال دید سردرد و کم کاری هیپوفیز ایجاد شود به تاخیر می افتد.
تشخیص
عوامل متعددی از جمله شرایط فیزیولوزیک مختلف (حاملگی، استرس، تحریک نوک پستان) بعضی داروها ( فنوتیازین ها، متیل دوپا، سایمتیدین، متوکلوپراماید) و ضعیت های پاتولوزیک (کم کاری تیروئید، نارسائی مزمن کلیه ضایعات قفسه سینه) ترشح پرولاکتین را تحت تاصیر قرار می دهند با این حال سطوح پایه پرولاکتین بالای 200 ng/dl معمولا بر وجود پرولاکتین بالا دلالت می کند. برای اثبات تشخیص بایدMRI انجام داد.
درمان
درمان داروئی توسط آگونیست دو پامین، برومو کریپتین یا کابر گولین، در اغلب بیماران عملکرد غدد جنسی و باروری را باز می گرداند. آگونیست های دوپامین در تعدا قابل توجهی از بیماران مبتلا به ماکرو آدنوم باعث کوچک شدن تومور می شود. در بیمارانی که دچار اختلالات میدان دید یا علائم عصبی شده اند و در بیمارانی که نمی توانند داروی طبی را تحمل کنند جراحی ترانس اسفنوئئیدال لازم می شود.
مقادیر طبیعی پرولاکتین
من به بعضی از واحد های استفاده شده برای سنجش پرولاکتین اشاره می کنم، اما باید توجه داشته باشید که بهتره برای تعیین بالا یا پائین بودن مقادیر هر تستی علی الخصوص پرولاکتین, به مقادیر نرمال همان آزمایشگاهی که نمونه خونتونو تحویل دادید توجه کنید:
اگر واحد ng/ml باشد: برای مردان 20-0 طبیعی است
برای زنان 23-0 طبیعی است
اگر واحد ng/dl باشه:
مقادیر بالای 200 بر وجود پرولاکتین بالا دلالت دارد.
اگر واحد mIU/l باشه:
مقادیر بین 600-30 طبیعی است.
چرا پرولاکتین زیاد میشود؟
پرولاکتین نام هورمونی است که در طول دوران بارداری از قسمت جلویی غده هیپوفیز مادر ترشح شده و موجب میشود تا بافت پستان تکامل یافته و شیر در آن تولید شود. طی بارداری، غده هیپوفیز مادر پرولاکتین زیادی می‌سازد (10 برابر حالت عادی) و پس از تولد کودک با مکیدن ممتد پستانها، غده هیپوفیز را همچنان تحریک میکند که به ساخت پرولاکتین ادامه دهد.
در حالت طبیعی، تنها وقتی که افزایش پرولاکتین را داریم، دوران شیردهی است و اگر در مواقع دیگر مشاهده شود، باید به دنبال بیماری خاصی بگردیم. از جمله مشکلاتی که می‌تواند به افزایش پرولاکتین منجر شوند: وقتی تشکیل توموری در همان ناحیه از هیپوفیز در مغز بوده و سلولهای طبیعی که پرولاکتین می‌ساختند، تغییر شکل یافته و به تومور تبدیل شدند (پرولاکتینوما) و بی‌دلیل هورمون می‌سازند. گاهی سلولهای تومور خودشان پرولاکتین نمی‌سازند اما به دلیل اثر فشاری ناحیه دیگر ترشح هورمون پرولاکتین صورت می‌گیرد. بیماری‌های مزمن مانند نارسایی کلیه و یا بیماری مزمن کبدی، مصرف برخی داروهای اعصاب و یا مصرف قرص استروژن نیز گاهی سبب افزایش پرولاکتین میشود. بیماری‌هایی مانند کم‌کاری اولیه تیروئید یا برخی مواقع ضربه یا ترومایی که به قفسه سینه وارد شود، در افزایش پرولاکتین موثر است. به هر حال وجود هر کدام از این مسایل می‌تواند علایمی دال بر افزایش پرولاکتین در خون بدهد. این علایم عبارتند از: اختلال عادت‌های ماهیانه به صورت پریود نامنظم و یا قطع عادت ماهیانه، با اینکه فرد حامله نیست و گاهی حتی مجرد است، ترشح شیر از پستانش دارد، وجود موهای زاید در صورت به همراه جوش صورت اگر هورمون پرولاکتین در مردها افزایش یابد، موجب کاهش میل جنسی در اثر کاهش سطح هورمونهای جنسی (تستوسترون) شود. دسته دیگری از علایم به دلیل آن اثر فشاری که تومور موجود در هیپوفیز ایجاد کرده، حاصل می‌شوند مانند سردرد، اختلال دید طوری که دید جانبی یا طرفین تار است. حالت تهوع و درنهایت به علت اثر فشاری روی ناحیه‌ای که هورمونهای بیضه را می‌سازد، مشکلات کاهش میل جنسی و حتی شاید فرد با علایم مشکل غده فوق کلیوی مراجعه کند. به هر حال اگر به دلایل بروز علایم چشمی یا زنان یا غدد به هر متخصصی مراجعه کنند، جزو تست‌هایی که از او می‌گیرند، میزان پرولاکتین هست و نگرانی تشخیص نداریم. درمان بستگی به این دارد که آیا سلولهای تومور موجود، خودشان پرولاکتین می‌سازند (پرولاکتینوما) و یا به دلیل اثر فشاری تومور، از منطقه دیگری هورمون ساخته میشود. درباره اول یعنی پرولاکتینوما ابتدا سعی می‌کنیم دارودرمانی شروع کنیم تا تومور کوچک شود. اما اگر دیدیم توده دیگری است که در اثر فشار آن این ترشح پرولاکتین حاصل میشود حتما اقدام به برداشتن تومور می‌کنیم.
هورمون استروژن
با شروع دوره بلوغ تخمدان شروع به تولید تخمک می نماید هر ماه یک عدد تخمک تولید می شود.
دور تا دور تخمک سلولهایی وجوددارند که همزمان با رشد تخمک شروع به ترشح هورمون استروزن می کنند کم کم که تخمک بزرکتر می شود ترشح هورمون استروؤن نیز بیشتر می کردد تا اینکه در حدود 14 روز بعد از شروع عادت ماهیانه تخمک ازاد می کردد بعد از ازاد شدن تخمک ترشح استروؤن بمقدار کم همجنان ادامه می یابى ولی هورمون دیکری نیز ترشح می کردد که بروژسترون نام دارد . در حقیقت بقایای فولیکول بعد از ازاد شدن تخمک جسم زرد نامیده میشود . این جسم زرد موجب ترشح پروژسترون و مقداری استروژن میشود که برای حفظ و باز سازی لایه داخل رحم (اندومتر) و مناسب سازی ان جهت لانه گزینی جنین لازم و ضروری می باشد.
دقیقا ۱۴ روز بعد از آزاد شدن تخمک دوره زندگی جسم زرد نیز به پایان می رسد و با از دست دادن قدرت ترشح خود تبدیل به بافت غیر فعالی بنام جسم سفید می شود . با این تغییرات ترشح هورمون استروژن و پروژسترون به ناگاه متوقف می شود که این امر موجب بهم ریختن جدار داخلی رحم(الایه اندومتر) و بروز خونریزی و ریزش سلولهای این ناحیه میشود که دوره ماهیانه نامیده می گردد.
معمولا در اولین و دومین روز دوره ماهیانه میزان هورمونها که در حد اقل خود هستند اندازه گیری می شوند . پس از بروز دوره ماهیانه و توقف ترشح استروژن و پروژسترون . به طور خودکار غده هیپوفیز مغز این امر را تشخیص داده و شروع به تولید هورمونهای محرک تخمدان (اف اس اچ و ال اچ می کند) این هورمونها موجب بزرگ شدن فولیکولهای تخمدان و تولید مجدد تخمک می شوند و سیکل ماه قبل دوباره تکرار می شود).
هورمون پروژسترون
هورمون پروژسترون یکی از دو عدد هورمون معروف در خانمها است در مورد استروژن در بالا توضیح داده شد و اینک به توضیح در مورد هورمون پروژسترون می پردازم.
حتما بارها این جملات را که ( تخمدان من تنبل هست و بدون تزریق امپول پریود نمی شوم ) شنیده اید.
همانطور که میدانید هر ماه یک عدد تخمک از تخمدان خانمها ازاد میشود . این تخمک بعدها وارد لوله رحم شده و در انجا با اسپرم (در صورت وجود مقاربت جنسی) ترکیب میشود و تبدیل به جنین میگردد . جنین حاصله از طریق لوله رحم وارد رحم شده و به داواره رحم میچسبد و شروع به رشد می کند.
حال بر سر تخمدان چه می آید؟
بعد از آزاد شدن تخمک ( که معمولا در اواسط سیکل و حدودا در روزهای ۱۲ تا ۱۵ پریود رخ می دهد. تخمدان شروع به ترشح هورمون پروژسترون می کند. این بدین معنی است که اگر به علتی تخمک آزاد نشود پروژسترون نیز ترشح نخواهد شد. حال این پروژسترونی که ترشح شد بر روی جدار رحم اثر نموده و انرا برای لانه گزینی و به اصطلاح چسبیدن رحم اماده می کند و اگر مقدار ان کم باشد گاهی لکه بینی و خونریزی اتفاق می افتد و حتی اگر جنین هم وجود داشته باشد سقط خواهد شد.
برای همین میزان ان در روز ۷ یا ۸ بعد از ازاد شدن تخمک (حدودا روز ۲۱ پریود) اندازه گیری می شود تا از وجود تخمک گذاری و مقدار مناسب تولید پروژسترون اطمینان حاصل شود.
این ترشحات تا ۱۴ روز ادامه میابد. حال اگر حاملگی رخ داده باشد این هورمون از جفت نیز ترشح خواهد شد و همچنان مقادیر ان افزایش خواهد یافت.
ولی اگر حاملگی اتفاق نیفتاده باشد بعد از ۱۴ روز ترشح پروژسترون متوقف میشود و این توقف ناگهانی تولید پروژسترون هست که موجب ریزی جدار رحم و بروز پریود می شود.
بنابر این در خانمهایی که اصطلاحا تخمدان انها تنبل هست منظور این است که تخمک گذاری بطور مرتب و هر ماه صورت نمیگیرد و لذا در ماههایی که تخمک آزاد نشده است هورمون پروژسترون نیز ازاد نمیشود و لذا عدم وجود ان موجب عدم وقوع دوره ماهیانه می گردد.
در این افراد میتوان با مصرف خوراکی و یا تزریقی هورمون پروژسترون موجب ایجاد خونریزی ماهیانه شد.
هورمون پروژسترون برای تنظیم:
1.دوره های ماهیانه
2.کنترل لکه بینی
3.جلوگیری از بروز سقط جنین
4.ایجاد خونریزی ماهیانه
و بصورت قرص یا امپول مورد استفاده قرار می گیرد .
FSH
هورمون محرک فولیکول از عذه هیپوفیز مغز ترشح میشود و ترشح ان با میزان استروژن خون نسبت عکس دارد . در ابتدای دوره ماهیانه که مفدار استروژن خون کم میشود میزان ان شروع به افزایش میکند . البته این اثر تنظیمی شرایط و حالات مختلف دارد که از حوصله این بخش خارج است ولی کلا باید بدانید که وقتی تخمدان به خوبی قعالیت نمی کند بدن برای تحریک تخمدان FSH بیشتری تولید میکند و لذا میزان این هورمون در بدن بالا می رود تا جایی که در زنان بعد از یائسگی که تخمدان اصلا نمی تواند تخمک تولید کند میزان این هورمون بسیار بالاتر است.
LH
این هورمون نیز از غده هیپوفیز مغز ترشح میشود و موحب ترشح پروژسترون از تخمدان می گردد.
از طرف دیگروقتی اندازه تخمک به حد مطلوب می رسد و استروژن بیشتری تولید میکند افزایش ناگهانی این هورمون LH موجب اغاز فرایند ازاد شدن تخمک میگردد.
در درمان ناباروری نیز تجویز هورمون hCG که مشابه LH بدن است برای ازاد سازی تخمک انجام می گیرد.